بسمه سبحانه و تعالی
ڕەوتی کرۆنۆلۆژی ڕووداوەکانی ئاژاوەی گەورە لەدژی خەلافەتی حەزرەتی عوسمان(رضی الله عنه) 1
.
ڕووداوەکانی پەیوەست بەو ئاژاوە گەورەیە که لە ساڵی ٣٠ی کۆچی دەستی پێکرد، واتە لە ساڵی حەوتەمی خەلافەتی حەزرەتی عوسمانەوە، یەکەم پریشکی ئەو ئاگرە لە شاری کوفە ڕوویدا، شارێک کە بە ناوەندی (فیتنە و شڵەژاندن) لە سەرەتای مێژووی موسڵمانان ڕەچاو دەکرا.
.
کاتێک حەزرەتی عوسمان کاروباری خەلافەتەکەی گرتە ئەستۆ، (مغیره بن شعبه) والی کوفە بوو، حەزرەتی عوسمان بە فەرمانێک لە کارەکەی دوورخستەوە و هاوەڵی پایەبەرز (سعدبن ابی وقاص)ی لە شوێنی دانا و سەعد بن ئەبی وەقاس والی کوفە بوو بۆ ماوەی ساڵ و نیوێک. (رضی الله تعالی عنهم اجمعین(
.
دوای ئەوە لە ساڵی ٢٥ی کۆچیدا حەزرەتی عوسمان (ولید بن عقبه بن معیط) دانا کە بە هاوەڵێکی بەنرخ و موجاهیدێکی دڵسۆز دادەنرا، کە لە سەردەمی ئەبوبەکر و عومەردا والی بووە، خوا لێی ڕازی بێت ، وەک جێنشینی سەعد بن ئەبی وەقاس.
.
)ولیدبن عقبه) بۆ ماوەی پێنج ساڵ پارێزگاری کوفە بووە، لەو ماوەیەشدا ناوبانگێکی زۆری لە نێو خەڵکدا پەیدا کردبوو، چونکە لە لایەک کەسێکی بەسەبر و حەوسەله و لێبوردە بوو، لە لایەکی دیکەشەوە زۆر به زاکوون بوو. هەرگیز دەرگای شوێنی کار و ماڵەکەی بەسەر خەڵک دانەدەخست؛ وە بە میھرەبانی کێشەی خەڵکی چارەسەر دەکرد!
.
هەر لەو سەردەمەدا بوو کە ئاگری فیتنە لە شاری کوفە هەڵگیرسا و کەسانی داو ێن پیس و بەدڕەوشت و سەرگەردان و یاخیبوو، تۆوی ناتەبایی و وێرانکارییان لە خاکی ژیانی کۆمەڵایەتیدا چاند، بۆ ئەوەی سود لە فیتنە خراپەکانیان وەربگرن، و لە ژمارەیەک گەنجی دڵ چەڕێن و گەندەڵ و تاوانکار کە بە نهێنی پێکەوه، ڕێکخستنی پێویستیان لە پەیوەندی کردندا کردبوو و خراپەکاریان دەکرد!
وەرگێڕ: عبدالرئوف اشنویی محمودزاده
سەرەڕای ئەوەش، ناوی (یەزید) بۆ خەلافەت دووباره دیتەوه مەیدان، تەنانەت چل کەس لە خەڵکی کوفە هاتن (یان نێردراون) بۆ خزمەتی ئەمیر موعاویە - خوا لێی ڕازی بێت-
.
و پێشنیاریان بۆ کرد کە شایەنی ئەوەیە (یەزید)پاش خۆی بکات به خەلیفە چونکە بەڕای ئێمە هیچ کەسێک لە ئەو بەدڵتر و لێهاتووتر لە سیاسەت و کاروباری دەوڵەتدا نییە بۆیە پێویستە خەڵک ئێستا بەیعەتی لەگەل بکات
.
حەزرەتی ئەمیر موعاویە -خوا لێی ڕازی بێت- کەمێک بیری لێکردەوە و ڕاوێژی بە هەندێک کەس کرد لەم بابەتەدا .
.
هەندێکیان بە خەلافەتی (یەزید) ڕازی بوون. چونکە تا ئەو کاتە گەندەڵکاری و داو ێن پیسی (یەزید) ئاشکرا نەبوو، هەرچۆنێک بێت، دواجار بڕیارێک بۆ بەیعەتی خەلافەتی (یەزید) دەدرێت.
.
.
بەیعەتدان بە یەزید
تا ئێستاش ئاشکرا نەبوو کێ بەیعەتی یەزیدی لە سوریا و عێراق بڵاوکردۆتەوە و ئەم قسەیە لە نێو خەڵکدا بلاو بووه کە؛ گەلی شام، عێراق، کوفە و بەسرە ڕێککەوتوون لەسەر بەیعەتدان بە یەزید
.
خەڵکی حیجازیش چاویان لەسەر ئەهلی بەیت بوو بەتایبەت حەزرەتی حسێن بن عەلی (خوا لێی ڕازی بێت) کە دوای ئەمیر موعاویە (خوای لێ ڕازی بێت) بە شایستەی خەلافەتیان دەزانی.
.
وە لەم حاڵەتەدا چاوەڕێی بۆچوونی حەزرەتی حسێن و حەزرەتی عەبدوڵڵا بن عومەر و حەزرەتی عەبدوڵڵا بن ئەبی بەکر و حەزرەتی عەبدوڵڵا بن زوبەیر و حەزرەتی عەبدوڵڵا بن عەباس بوون (خوای گەورە - لێیان ڕازی بێت-).
وەرگێڕ: عبدالرئوف اشنویی محمودزاده
حەزرەتی موعاویە - خوا لێی ڕازی بێت - لە ماوەی حوکمڕانیدا چەند جارێک ڕووبەڕووی خلیسکانی ئیجتیهاد بووەتەوە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی حوکمڕانیەکەی جیاواز بێت لە خەلافەتی دامەزراو، و سەردەمی حوکمڕانیەکەی پێی دەوترێت (شانشینی).
.
بەڵام ئایا تاوانبارە لەسەر ئەم هەڵە و خلیسکانە؟
(عەللامە تەقی عوسمانی) دەفەرموێت: لە فەرموودە صحیحەکاندا باس لەوە کراوە کە ئەگەر موجتەهیدێک بگاتە حەق دوو جار پاداشتی دەدرێتەوە، وە ئەگەر هەڵەی کرد ئەوا هەمان پاداشت وەردەگرێت، وە گومانی تێدا نییە کە حەزرەتی موعاویە - خوای گەورە لێی ڕازی بێت، ئەو موجتەهید بووە، بۆیە ئەگەر هەڵەی کرد، لای خودا پاداشتی هەیە. وە ئەمەش بۆ حەزرەتی موعاویە - خوای گەورە لێی ڕازی بێت جێگەی ناڕەزایی و سەرزەنشت نییە.
.
بەڵام ئەم بابەتە (خلیسکانی ئیجتیهاد) ناتوانرێت بۆ کەسانی دواتر (وەکوو یەزید) جێبەجێ بکرێت. چونکە ئەوان بە هیچ شێوەیەک شیاوی ئیجتیهاد نەبوون، بەڵکوو به ئاشکرا گوناهبار و داو ێن پیس بوون و بە هیچ شێوەیەک لە بازنەی خەلیفەکاندا ناژمێردرێن . وە تەنها لە لیستی پاشاکاندان
.
یەکێک لەو هەڵە گەورانە هەڵبژاردنی کوڕەکەی(یەزید) بوو بە جێنشینی خۆی .
ئەم پێشنیازە لەلایەن هاوەڵانی بەنرخی پێغەمبەر و شوێنکەوتووانیەوە ڕەخنەی توندی لێ گیرا و زۆربەی گەورەکانی هاوەڵان و حەزرەتی ئومم المومینین عائیشەی صدیقە - خوا لێی ڕازی بێت - ڕەتیان کردەوە .
.
ڕوونکردنەوەیەکی زیاتر لەسەر ئەم پرۆسەیە لە موفتی شێخ عوسمانی (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) دەهێنینەوە (3) دریژه ی هەیە................
وەرگێڕ: عبدالرئوف اشنویی محمودزاده
حەزرەتی حەسەنی کو ڕی حەزرەتی عەلی -خوا لێیان ڕازی بێت- لەگەڵ بینینی فیتنە و ئاژاوەگێڕی موونافیقەکان و خەواریجەکان و ئەگەری ڕژانی دووبارەی خوێنی هاوەڵان ، و بینینی ناکۆکی خەڵکی عێراق، بڕیاریدا خەلافەت بە حەزرەتی موعاویە-خوا لێی ڕازی بێت- بسپێرێت - بۆ ئەوەی هیچ ناکۆکییەک دروست نەبێت و حەزرەتی حەسەن-خوا لێی ڕازی بێت- ڕێگری لە خوێنڕشتنەکە کرد و خۆی گەڕایەوە بۆ مەدینە .
.
حەزرەتی موعاویە - خوا لێی ڕازی بێت - چووە کوفە و خەڵکەکە هەموویان بەیعەتیان پێدا. (1) عەللامه سیوطی دەفەرموێت: حەزرەتی موعاویە - خوا لێی ڕازی بێت - بە گشتی 20 ساڵ والی بووە و بۆ ماوەی 20 ساڵ وەک خەلیفە و حاکمی ئیسلامی دانراوه(2 (
.
٤ ساڵ لە سەردەمی خەلافەتی حەزرەتی عومەر، ١٢ ساڵ لە سەردەمی خەلافەتی حەزرەتی عوسمان، ٤ ساڵ لە سەردەمی خەلافەتی حەزرەتی عەلی، و ٦ مانگ لە سەردەمی خەلافەتی حەزرەتی حەسەنی کوری عەلی (رضی الله تعالی عنهم اجمعین) ئەمیر و والی شام بووە.
.
عەللامه ابن کثیر دەفەرموێت: پێغەمبەری خودا – صل الله تعالی علیه و سلم- لە فەرموودەکاندا باسی لەوە کردووە کە دوای من خەلافەت تا سی ساڵ دەخایەنێت و دواتر دەگۆڕێت بۆ شانشینی .
.
وە ئەم ماوەی سی ساڵە بە خەلافەتی حەزرەتی حەسەن - خوا لێی ڕازی بێت - تەواو بوو و حەزرەتی موعاویە - خوا لێی ڕازی بێت - یەکەم پاشای ئیسلامی بوو و باشترینیان بوو. (3(
.
عه للامه سیوطی فەرموودەیەک له (کعب الاحبار )دەهێنێتەوە کە دەڵێت: (لن یملک أحد هذه الامة ما ملک معاویه) هیچ کەسێک لەم ئوممەتە بە ئەندازەی موعاویە حوکم ناکات.
.
[1] اسد الغابه / ج 5 / ص 200.
[2] تاریخ الخلفاء / سیوطی / ص 195.
[3]البدایه و النهایه / ج 8.خەلافەتی حەزرەتی موعاویە - خوا لێی ڕازی بێت –
وەرگێڕ: عبدالرئوف اشنویی محمودزاده
لە فارسییەوە وەرمگێڕاوە بۆ زمانی کوردی
دوای شەهیدبوونی حەزرەتی عوسمان - خوا لێی ڕازی بێت - وەک ئەوە وابوو پەروەردگاری جیهان بڕیاری تاقیکردنەوەی موسڵمانانی دابێت. بەهۆی ئەمەوە فیتنە و ئاژاوە دەستی پێکرد.
.
حەزرەتی موعاویە - خوا لێی ڕازی بێت - پێی وابوو حەزرەتی عوسمان - خوا لێی ڕازی بێت - بە ناڕەوا شەهید بووە و نابێت لە تۆڵەسەندنەوە لە بکوژەکان نەرم و نیان بێت.
.
لە لایەکی ترەوە ئەو مونافیقانەی کە لە ڕابردووه چاوەڕێی دەرفەتێکی لەم شێوەیە بوون و دڵخۆش و خۆشحاڵ بوون کە لە نێوان ئەم دوو ئەمیره گەورەیەدا ناکۆکی و دووبەرەکی دروست بێت لە نێو سەربازەکانی حەزرەتی عەلی (خوای لێ ڕازی بێت) خۆیان شاردبووەوە
.
بەهۆی ئەو دەلیلانەی کە حەزرەتی عەلی (خوا لێی ڕازی بێت) هەیبوو بڕیاریدا ڕادەستیان نەکات و ئەمەش بووە هۆی ناڕەحەتی و ناکۆکی نێوان حەزرەتی عەلی و حەزرەتی موعاویە (خوا لێیان ڕازی بێت)
عەللامه ابن کثیر ئەم چیرۆکە بەم شێوەیە وەسف دەکات:
حەزرەتی ئەبو موسلیم خولانی - خوا لێی ڕازی بێت - لەگەڵ کۆمەڵێک هاوەڵدا چووە لای حەزرەتی موعاویە و بانگهێشتیان کرد بۆ بەیعەت کردن لەگەڵ حەزرەتی عەلی (خوای گەورە لێیان ڕازی بێت).
.
وە بەم شێوەیە قسەیان لەگەڵ حەزرەتی موعاویە کرد - خوا لێی ڕازی بێت
تۆ دەتەوێت شەڕ لەگەڵ عەلی بکەیت؟
تۆ به‌لای خوته‌ۆه چۆنت بیر کردۆتەوه؟
.
ئایا تۆ لە ڕووی زانست و گەوره ییەوه، یەکسانیت لەگەڵیدا؟
حەزرەتی موعاویە وەڵامی دایەوە: سوێند بەخوا هیچ بیرۆکەیەکی لەو جۆرەم نییە.
وە من زۆر لە ئێوه باشتر دەزانم کە حەزرەتی عەلی - خوا لێی ڕازی بێت - لە من باشترە.
.
بەڵام ئایا ئێوەش قبوڵ ناکەن کە حەزرەتی عوسمان - خوا لێی ڕازی بێت - بە ناڕەوا شەهید کراوە؟
من ئامۆزای ئەوم(حەزرەتی عوسمان) هەر لەبەر ئەم هۆکارەش له هەموو کەس زیاتر مافی ئەوەم هەیە تۆڵەی خوێنی (حەزرەتی عوسمان) بکەمەوە.
.
پێویستە بچنه لای حەزرەتی عەلی و بڵێین، ئەگەر بکوژانی حەزرەتی عوسمان ڕادەستی من بکات منیش خەلافەتەکە ڕادەستی ئەو دەکەم و هەموومان بەیعەتی لەگەڵ دەکەین
وەرگێڕ: عبدالرئوف اشنویی محمودزاده